Nederlands

Stenen, handen en ideeën

gebouwde menselijkheid tussen de Jordaan en de Middellandse Zee

New York, Parijs. Het zijn twee overbekende wereldsteden die vanwege hun eigenzinnige en overbekende identiteit een enorme aantrekkingskracht uitoefenen op miljoenen bezoekers, bouwers en bewoners. Maar voordat het zover was vloeide er heel wat bloed, zweet en tranen. Het ontstaan van nederzettingen als ‘Nieuw Amsterdam’, het latere New York, luidde de ondergang in van de cultuur die Noord-Amerika tot dat moment had bepaald. Het romantische Parijs met de ruime boulevards kon alleen gecreëerd worden door in de negentiende eeuw tienduizenden arme Parijzenaars van huis en haard te verdrijven. Ze werden verplaatst naar de randen van de stad en moesten plaats maken voor bewoners met een dikkere beurs.

In de menselijke geschiedenis wisselde de komende mens zich maar zelden in alle rust af met de vertrekkende, en nieuwkomers voegden zich maar zelden in alle rust tussen hun gevestigde medemensen. Bijna altijd ontbrandde er een langdurig conflict. Een van de meest sprekende voorbeelden speelt zich al eeuwen af in het hart van het Midden-Oosten. Ondanks de voortdurend opflakkerende brandhaarden hebben zich binnen het gebied dat we tegenwoordig meestal aanduiden als Palestina en Israël door de tijd heen talloze nieuwkomers gevestigd. Veel anderen verplaatsten zich bovendien binnen het gebied zelf. Hoe verschillend die groepen vaak ook waren, ze hadden in ieder geval één ding met elkaar gemeen: ze namen hun taal, religie en gewoonten mee naar hun nieuwe bestemming. Vaak was het hun enige, vertrouwde houvast.

Als mensen op drift ergens neerstreken moesten ze op de eerste plaats een dak boven het hoofd creëren. Met grote doortastendheid werden tentenkampen, hutten, caravans en andere vormen van tijdelijke huisvesting al snel vervangen door meer duurzame vormen van huisvesting. De gedachten ‘van thuis’ over het uiterlijk en de inrichting van een vertrouwde leefomgeving speelden bij het bouwen een hoofdrol. Dorpen en buurten van nieuwkomers kwamen er daardoor anders uit te zien dan de bestaande bebouwing in het landschap. Maar ook die bestaande huizen, dorpen en steden waren al sinds mensenheugenis verrijkt met talloze invloeden van buitenaf. Alleen al door zijn ligging op het snijvlak van drie continenten is het land aan de Jordaan al vanaf het moment dat er mensen wonen een kruispunt van verschillende culturen.

Ondanks vele oorlogen, bezettingen en overeenkomsten waardoor mensen moesten vluchten of verhuizen is het vernietigen van de leefomgeving die ze achterlieten meestal onvolledig, of zelfs achterwege gebleven. Daardoor heeft het land tussen de Jordaan en de Middellandse Zee zich ontwikkeld tot een schatkamer van bouwkunst en stedenbouw.

Maar het is een schatkamer die bijna nooit wordt geopend. De versnippering van het land in afzonderlijke staatjes en gebiedjes met meer of minder autonomie maakte dat in de loop van de afgelopen eeuw steeds moeilijker. Bovendien worden Israël en Palestina meestal door een sterk gekleurde bril bekeken. Religieuze, politieke, sentimentele, activistische of andere subjectieve brillen zorgen voor een selectie die meestal niet gebaseerd is op enkelvoudige waarneming van de feiten. Voor de onbevangen reiziger is het daardoor buitengewoon moeilijk om de objectieve werkelijkheid van stenen, cement en beton te ontdekken.

In de tentoonstelling ‘Stenen, handen en ideeën’ spelen uitgangspunten als grenzen en ‘emotionele lading’ geen rol. Het project wil een puur en zo objectief mogelijk beeld bieden van de unieke stedenbouw, bijzondere dorpsarchitectuur en andere opmerkelijke menselijke sporen in het Palestijns-Israëlische landschap. Want ook plekken met een pijnlijke, emotionele lading zijn vaak verstillend mooi, bijzonder interessant of verbijsterend onbekend.

Stenen, handen en ideeën is een reizende expositie die bestaat uit een voortdurend groeiend aantal maquettes. De houten maquettes zijn opgevat als kunstzinnige illustraties die met hun derde dimensie de verschillende onderwerpen verhelderen en bijzondere aspecten zichtbaar maken. De maquettes zijn klein; het zijn miniaturen zodat ze op de tentoonstelling begeleid worden door grote foto’s van details uit de werkstukken. Een afbeelding van de werkelijkheid, een korte beschrijving en een aanduiding van de locatie maken een onderwerp van ‘Stenen, handen en ideeën’ toegankelijk.

‘Stenen, handen en ideeën’ is in principe een Engelstalig project. Maar telkens als het geëxposeerd wordt, verzorgen we ook een vertaling van alle teksten in de taal (of talen) die ter plaatse gesproken wordt. Voor de presentatie in Maastricht is dat uiteraard het Nederlands.

Het project ontstond als gevolg van onze ruime reis- en werkervaring in het Midden-Oosten en onze diepgravende belangstelling voor stedenbouw en historische geografie. Die bracht ons op het spoor van de eeuwenoude Palestijnse bouwkunst, Europese fortificaties, Bosnische dorpen, Duitse gemeenschappen, Britse barakken, Israelische nederzettingen, en inventieve ingenieurskunst; om maar een paar voorbeelden te noemen. Om een volstrekte onafhankelijkheid te waarborgen organiseerden en financierden we het hele project zelf. Daardoor konden we ook te werk gaan zonder verantwoording af te hoeven leggen aan, of inhoudelijke beïnvloeding van sponsors of subsidieverstrekkende instellingen. Wel kregen we ter plaatse veel spontane, hartverwarmende hulp bij ons onderzoekswerk.